اخبار مربوط به آوازخوانی پرستو احمدی در یک کاروانسرای تاریخی، گمانه‌زنی‌های متعددی را درباره این کاروانسرا برانگیخت.

این رویداد توجه‌ افکار عمومی را به موضوع کاروانسراها در ایران جلب کرد. در این بین نام کاروانسرای دیر گچین، واقع در جاده باستانی ری به اصفهان و مرکز پارک ملی کویر، بیش از سایرین مورد توجه قرار گرفت. عصر ایران در این زمینه می‌نویسد: دیر گچین سر راه جاده باستانی ری به اصفهان مشهور به راهِ دیر در مرکز پارک ملی کویر (۸۰ کیلومتری شمال شرقی قم و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین) واقع شده‌ و از بزرگترین کاروانسراهای ایران است.

این بنا که به «مادر کاروانسراهای ایران» مشهور است، معماری بی‌نظیر و تاریخچه‌ای طولانی دارد که به دوره ساسانی بازمی‌گردد.

تاریخچه کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای دیر گچین در دوره ساسانی ساخته شد و در دوران سلجوقیان و صفویان مرمت شد. معماری فعلی بنا بیشتر به دوره صفوی شباهت دارد.

این کاروانسرا در دوره قاجار متروکه شد و مدتی محل نگهداری دام بود. ویژگی‌های معماری این بنا، ازجمله چهار ایوان بزرگ، چهار برج گرد در چهار گوشه بنا و دو برج در دو طرف سردر ورودی، آن را از سایر کاروانسراها متمایز می‌کند.

این کاروانسرا با مساحتی حدود ۱۲ هزار متر مربع، ۴۴ حجره، چهار تالار (که احتمالا اسطبل بوده)، مسجد، شبستان، انبار علوفه، آسیاب، حمام و توالت دارد. بقایای یک آتشکده در زیر مسجد و همچنین قبرستانی به‌جامانده از دوره اسلامی این احتمال را تقویت می‌کند که این کاروانسرا در دوره‌های مختلف تاریخی محل سکونت بوده است.

کاروانسرای دیر گچین در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و مرمت اضطراری آن در سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۵ انجام شد.

نام این کاروانسرا در منابع تاریخی متعددی ذکر شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «الأعلاق النفيسة» ابن رسته اصفهانی، «صورالاقالیم» اصطخری و «سیاست‌نامه» خواجه نظام‌الملک اشاره کرد. این اسناد تاریخی جایگاه ویژه دیر گچین را در شبکه راه‌های کاروانی ایران برجسته می‌کنند.

ارزش فرهنگی کاروانسراها

کاروانسراها، علاوه بر نقش اقتصادی و ارتباطی‌شان در گذشته، امروز می‌توانند مراکز فرهنگی و هنری معرفی شوند.

کاروانسرای دیر گچین، که با افسانه‌ها و روایت‌های کهن ایران گره خورده است، نمونه‌ای از میراث فرهنگی ارزشمندی است که اهمیتش را در گذر تاریخ حفظ کرده است.

در کتاب «مجمل التواریخ و القصص» این کاروانسرا به افسانه‌ای درباره بهمن شاهنشاه ایرانی و اژدهایی که او را بلعید مرتبط شده است.

نویسنده درمورد تاریخ این کاروانسرا می‌نویسد: «در دیر گچین بین ری و اصفهان، بهمن را اژدهایی بلعید و او قلمرو پادشاهی خود را به دخترش چهرآزاد معروف به همای داد.»

این روایت نمادی از اهمیت و جایگاه کارونسرای دیر گچین در حافظه جمعی مردم است.

کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو

شهریور ۱۴۰۲، در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شدند.

این رویداد کاروانسراهای ایرانی را بیست‌وهفتمین اثر جهانی ایران در یونسکو معرفی کرد. دیر گچین یکی از مهم‌ترین بناهای این فهرست است که در کنار کاروانسراهایی چون رباط شرف خراسان رضوی، نوشیروان اصفهان، مرنجاب کاشان و عباس‌آباد تایباد قرار دارد.

کارشناسان بر این باورند که این کاروانسراها نقشی فراتر از ایستگاه‌های تجاری ایفا می‌کردند و بازتاب‌دهنده فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان در طول تاریخ بودند.

آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته، معتقد است کاروانسراها نه‌تنها به توسعه تجارت، که به اتحاد و رفاه جامعه ایران کمک کرده‌اند. این باور یکی از دلایل تشویق شاه عباس صفوی به گسترش شبکه کاروانسراها در سراسر کشور بود

شبکه کاروانسراها: گذشته و حال

در گذشته، ایران شبکه‌ای گسترده از کاروانسراها داشت که براساس الگوی هر ۳۶ کیلومتر یک کاروانسرا ساخته شده بود.

این سیستم برای رفاه مسافران و تسهیل تجارت طراحی شده بود. گفته می‌شود در دوره صفوی تعداد کاروانسراهای ایران به حدود یک‌هزار می‌رسید.

اما از این تعداد تنها ۷۰۰ کاروانسرا در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند که بسیاری‌شان نیز به مرمت و حفاظت نیاز دارند. در مسیرهای تاریخی همچون جاده ابریشم، هنوز بیش از ۲۰۰ کاروانسرای شناسایی‌شده به‌منزله گواهی بر تاریخ پرشکوه تجارت ایران باقی مانده است.

طی سال‌های اخیر، طرح مولدسازی و واگذاری اموال مازاد دولتی در بخش میراث فرهنگی، اعتراض گسترده فعالان میراث فرهنگی را برانگیخته است.

قرار گرفتن کاروانسراهای تاریخی در فهرست اموال واگذاری، درباره تخریب و تغییر کاربری این بناهای ارزشمند نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. برخی واگذاری این آثار ثبت‌شده را مغایر با قانون اساسی می‌دانند و اعلام کرده‌اند که نمی‌توان میراث ملی را اموال مازاد دولتی معرفی کرد.

اما عزت‌الله ضرغامی، وزیر سابق میراث فرهنگی، در دفاع از این واگذاری‌ها مدعی شد که کمبود بودجه و ناتوانی دولت در نگهداری این بناها واگذاری به بخش خصوصی را ضروری ساخته است.

او افزود تنها راه جلوگیری از تخریب این آثار، استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی است. درنتیجه، کاروانسراهایی مانند زعفرانیه، مهر، گوئجه‌بئل و جانانلو در فهرست اولین مزایده‌ها قرار گرفتند.

راه‌حل‌های جایگزین: استفاده فرهنگی از کاروانسراها

به باور کارشناسان، تجربه‌های استفاده از کاروانسراها با ظرفیت فرهنگی، تفریحی و گردشگری نشان می‌دهد کاروانسراها می‌توانند بدون نیاز به واگذاری به مراکز فرهنگی و هنری تبدیل شوند.

برگزاری کنسرت، جشنواره، نمایشگاه و تئاتر در این بناها نه‌تنها هزینه‌های مرمت و نگهداری آن‌ها را تامین می‌کند، که فرصتی برای معرفی این گنجینه‌های تاریخی به جامعه و نسل‌های جدید است.

استفاده فرهنگی از کاروانسراها، به جای تغییر کاربری و تخریب معماری اصیل آن‌ها، می‌تواند راه‌حلی پایدار برای حفظ این میراث گران‌بها باشد، و علاوه بر تامین منابع مالی برای نگهداری، توجه عمومی را به تاریخ و اهمیت این بناها جلب کند و پیوند میان میراث فرهنگی و زندگی معاصر را تقویت نماید.

کاروانسراها نماد تاریخ و فرهنگ ایران‌اند و ارزش آن‌ها فراتر از نقش اقتصادی و تجاری‌شان است. ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو گامی مهم برای حفاظت این میراث ارزشمند بود، اما چالش‌هایی همچون کمبود بودجه و واگذاری به بخش خصوصی تهدیدی جدی برای آینده آن‌ها محسوب می‌شود.